Ágnes Kerékgyártó

Dyrektor Działu Socjologii; Biblioteka Główna
Biblioteka Stołeczna im. Ervina Szabó w Budapeszcie

Mapowanie przeszłości – wspólne budowanie teraźniejszości

Dr Ágnes Kerékgyártó, autorka referatu Mapowanie przeszłości – wspólne budowanie teraźniejszości, fot. arch. Biblioteki Kraków

Dr Ágnes Kerékgyártó, autorka referatu Mapowanie przeszłości – wspólne budowanie teraźniejszości, fot. arch. Biblioteki Kraków

Biblioteka Stołeczna im. Ervina Szabó powstała oficjalnie w 1904 roku w wyniku połączenia zbiorów Biblioteki Urzędu Statystycznego i Archiwów w Budapeszcie. Początkowo instytucja ta służyła jedynie urzędnikom administracji. Jej pierwszy dyrektor, Ervin Szabó, starał się ją przekształcić w bibliotekę nauk społecznych, a także – dzięki poszerzeniu grona czytelników – w nowoczesną bibliotekę publiczną. Od tamtego czasu pełni ona dwie funkcje: miejskiej biblioteki publicznej oraz biblioteki naukowej gromadzącej dzieła z dziedziny socjologii. W XXI wieku działa również jako biblioteka uniwersytecka, chociaż ten zakres wykracza poza jej oficjalne obowiązki. Funkcje biblioteki naukowej pełni poprzez gromadzenie i udostępnianie zbiorów socjologicznych, które choć przynależą do kategorii zbiorów specjalnych, stanowią integralną część zbiorów głównych biblioteki. Biblioteka Stołeczna im. Ervina Szabó posiada jako biblioteka publiczna rozbudowaną sieć filii – poza zlokalizowaną w centrum miasta Biblioteką Główną prowadzi 48 filii w 23 dzielnicach Budapesztu. Biblioteka Główna jest największą biblioteką publiczną na Węgrzech – w skali roku liczba zarejestrowanych użytkowników sięga 70–80 tysięcy osób.

Budynek Biblioteki Głównej, znany pod nazwą pałacu Wenckheim, łączy w sobie historyczną i nowoczesną architekturę. Wzniesiony przez ­­XIX-wiecznego arystokratę, hrabiego Frigyesa Wenckheima, stał się siedzibą biblioteki w 1931 roku. W latach 1998–2001 do gmachu dobudowano dwa skrzydła. Dzięki rozbudowie udało się stworzyć nowoczesną i funkcjonalną bibliotekę miejską.

Zanim przejdę do omówienia prowadzonych przez nas projektów z zakresu digitalizacji, chciałabym przybliżyć kwestię Zbiorów Budapeszteńskich, które gromadzą informacje dotyczące lokalnej historii miasta. Zbiory są przystosowane do prowadzenia badań z zakresu historii Budapesztu i obejmują współczesne oraz historyczne źródła: opisy miasta, przewodniki turystyczne, mapy i plany, gazety, kalendarze i wycinki z gazet, katalogi, rejestry, książki telefoniczne wydawane przez stolicę i przez poszczególne dzielnice, dokumenty publikowane przez różne instytucje i organizacje działające w stolicy oraz dzieła literackie związane z Budapesztem lub jego dzielnicami. Zdjęcia można obejrzeć przede wszystkim w naszej bazie danych, działającej pod nazwą Budapeszteńskie Archiwum Zdjęć, a także na wspólnych platformach zbiorów publicznych: w Narodowej Bazie Cyfrowej, Węgierskiej Bibliotece Obrazów i Hungaricana. Nasza baza danych zawiera cyfrowe kopie i metadane różnych obrazów źródłowych (zdjęć, rysunków i małych rycin), przechowywanych w Zbiorach Budapeszteńskich. W bazie dostępnych jest obecnie około 25 000 cyfrowych obiektów i liczba ta stale rośnie. Obrazy odzwierciedlają zmieniające się oblicze stolicy, jej historię i codzienność.

Nasza działalność z zakresu digitalizacji ma dwojaki charakter. Po pierwsze, jesteśmy zobowiązani do przeprowadzania procesu digitalizacji zbiorów z zakresu nauk humanistycznych, ponieważ jesteśmy biblioteką o szczególnym charakterze. Ta dziedzina nauki jest jednak na tyle młoda, że zawsze bierzemy pod uwagę prawa autorskie. Biblioteka archiwizuje więc pojedyncze eksponaty muzealne, które są częścią Zbiorów Budapeszteńskich, poczynając od najbardziej znanych i najbardziej zużytych, a więc i najbardziej zagrożonych dokumentów: fotografii i książek. Poddaliśmy procesowi digitalizacji nie tylko 30 000 zdjęć, 8600 plakatów i 52 000 wycinków prasowych, ale także 30 pochodzących z lat 1880–1928 tomów Budapeszteńskiego Katalogu Miejskiego (Budapesti Czim-és Lakjegyzék) liczących łącznie 55 000 stron, które cieszą się największą popularnością wśród użytkowników.

Digitalizację Budapeszteńskiego Katalogu Miejskiego przeprowadzaliśmy w zeszłym roku. W wyniku realizacji tego projektu wspomniane 30 tomów z lat 1880–1928 stało się częścią Hungaricanów. Hungaricana to strona internetowa skupiająca węgierskie archiwa, muzea i biblioteki, zarządzana przez Bibliotekę Parlamentarną (Országgyűlési Könyvtár). W ubiegłych latach digitalizację finansował Narodowy Fundusz Kulturalny Węgier (Nemzeti Kulturális Alap, NKA), a jej głównym celem jest publikacja dziedzictwa kulturowego Węgier na jednej stronie internetowej.

Częścią portalu Hungaricana jest Budapeszteński Wehikuł Czasu (Budapest Időgép), innowacyjna platforma cyfrowa łącząca w jednym interfejsie cyfrowe dane i pliki dokumentów publikowanych przez różne instytucje. Narzędzie to skupia informacje na temat tego, jakie dokumenty dotyczące miasta – każdego z jego budynków – są dostępne w archiwach i bibliotekach, oraz wyposażone jest w wyszukiwarkę. Dzięki temu prowadzenie badań nad przeszłością nie wymaga już podróżowania do odległych instytucji – wszystko (włącznie z informacjami dotyczącymi wyglądu naszej okolicy, układu ulic czy sąsiedniego budynku) dostępne jest z poziomu fotela.

Budapeszteński Wehikuł Czasu składa się z dwóch aplikacji: Map i Dokumentów. Pośród tych pierwszych znajdziemy cztery różne ramy czasowe (lata 1837, 1873, 1908, 1937), w których możemy badać przekształcenia struktury miasta. Dostępne są tutaj tak zwane mapy wektorowe, co oznacza, że w jednym punkcie na mapie (w tym jest nim numer działki lub parceli) gromadzą one zapisy pochodzące z wielu różnych baz. Na mapach z różnych lat możemy wyszukiwać wszelkiego rodzaju nazwy (np. ulic, placów, dzielnic, budynków), a dzięki opcji Suwak stara mapa stanie się przezroczysta, co pozwoli nam ją porównać ze stanem obecnym.

Instytucje miasta podzielone są według kategorii zbiorczych (np. państwo, Kościół, siły zbrojne, kultura, zdrowie), tak by można je było wyszukiwać całymi grupami. Odpowiednie ikony wskazują na mapie poszczególne kategorie obiektów.

Dane z książek adresowych umiejscowiono na mapie w następujący sposób:

Wyświetla się numer domu i domyślna ikona (w tym przypadku domek). Jeśli jest dostępna informacja o właścicielu, będziemy mogli odczytać zarówno numer domu, jak i nazwisko jego właściciela. Jeśli pod danym adresem działa jakaś instytucja, wtedy ikona zmieni się na właściwą, dostosowaną do kategorii instytucji (np. kawiarnię lub restaurację będzie sygnalizował skrzyżowany widelec i nóż), a pod numerem domu pojawi się jej nazwa.

Kiedy na przykład wybierzemy hasło „Poczta”, na mapie pojawią się małe czerwone kółka, a ikoną będzie koperta

Kiedy na przykład wybierzemy hasło „Poczta”, na mapie pojawią się małe czerwone kółka, a ikoną będzie koperta

Aplikacja Mapy jest bardzo przydatna dla użytkownika, którego interesują zmiany urbanistyczne, na przykład zmiany struktury ulic, nazw i infrastruktury, ponieważ wyświetla nazwy historyczne. Wyszukajmy na przykład ulicę Andrássyego, która jest czymś w rodzaju węgierskich Champs Élysées – historyczną aleją, przyciągającą dzisiaj wielu turystów ze względu na położone przy niej rezydencje, budynki historyczne i luksusowe sklepy.

Jak widzimy, na mapie z 1872 roku ulicy jeszcze nie ma, ale w 1916 pojawia się już zaznaczona na czerwono. Zauważymy jeszcze jedną zmianę – na ulicy Andrássyego ­znajduje się plac o dziwnym kształcie, ­nazywany Oktagonem. Pierwotnie nazywał się on Nyolcszög tér, później Oktagon, następnie plac Mussoliniego, a obecnie znów nosi nazwę Oktagon…

Przejdźmy teraz do aplikacji Dokumenty. Za jej pośrednictwem możemy wyszukać dokumenty źródłowe związane z poszczególnymi nieruchomościami – i ta właśnie funkcja przyciąga na naszą stronę najwięcej użytkowników. Spróbujmy wyszukać pałac Wenckheim, ponieważ zanim wprowadziła się do niego biblioteka, budynek był prywatną rezydencją. Nieruchomość zajmuje działkę oznaczoną numerem 36 744. Korzystając z możliwości wyboru ustawień, dostępnych pod opisem Map historycznych, możemy z łatwością ustawić dzisiejszą lub którąkolwiek z georeferencyjnych map historycznych jako mapę bazową, możemy też wybrać wersję wektorową, znaną nam już z aplikacji Mapy działającej w ramach Budapeszteńskiego Wehikułu Czasu.

Kiedy klikniemy w numer działki zlokalizowany na mapie, otworzy się historyczny opis topograficzny (o ile jest on dostępny w bazie danych topograficznych), a także zdjęcia związane z danym miejscem oraz linki do archiwaliów. Warto wspomnieć, że widoczne tu dane topograficzne zostały przygotowane dzięki ogromnemu nakładowi pracy bibliotekarzy – polegała ona na identyfikacji dokładnego położenia budynku, wyszukiwaniu go w księgach oraz porównywaniu drukowanych czy też rysowanych odręcznie (sic!) map. Obecnie, dzięki tworzeniu map cyfrowych, wszystko jest znacznie prostsze.

Obok danych topograficznych znajdujemy również następujące źródła:

  • informacje dotyczące własności: na podstawie plików rejestru krajowego możemy prześledzić nie tylko zmiany właścicieli, ale także znaleźć sporo danych przydatnych z punktu widzenia historii rodziny, historii społecznej i ekonomicznej czasów, w których Budapeszt stawał się metropolią;
  • arkusze z danymi dotyczącymi zamieszkania: żydowscy mieszkańcy Budapesztu zostali wysiedleni do domów oznaczonych żółtą gwiazdą w czerwcu 1944 roku;
  • plany architektoniczne z tego samego okresu;
  • akty notarialne: możliwość wyszukiwania miejscowej ulicy i numeru domu w Notarialnej Bazie Danych LEAR;
  • Budapeszteński Katalog Miejski.

Spójrzmy na parę interesujących dokumentów dotyczących historii budynku biblioteki – pałacu Wenckheim. W „Aktach notarialnych” – dodanych przez Budapesztańskie Archiwum Miejskie – znajdziemy dane dotyczące Josepha Wenckheima, który był właścicielem budynku. Najbardziej rzucającą się w oczy częścią bazy są fotografie i pocztówki interesującego nas miejsca. Znajdziemy w niej zdjęcia budynku, jego wnętrz, okolicznych ulic oraz plany architektoniczne. Kiedy klikniemy na jeden z obrazów, zostaniemy przeniesieni do arkusza danych, który zawiera wyczerpujący opis pliku: tytuł, autora, datę, miejsce, rodzaj dokumentu oraz słowa klucze.

W paru słowach chciałabym jeszcze opowiedzieć o innej inicjatywie, w którą włączyła się Biblioteka im. Ervina Szabó – o projekcie Topotheque, który polega na stworzeniu internetowego archiwum działającego na poziomie społeczności lokalnej. Na lata 2014–2020 Unia Europejska zaplanowała realizację inicjatywy Kreatywna Europa, czyli europejskiego programu wsparcia sektora kultury i sektora kreatywnego, którego celem jest zaangażowanie mieszkańców naszego kontynentu w działania twórcze. Budapeszteńskie Archiwa Miejskie ubiegały się, wspólnie z innymi 16 instytucjami z 11 krajów, o udział w tym programie i w 2014 roku zwyciężyły projektem co: op – Community as Opportunity (Społeczność jako Szansa).

Istotą tego projektu jest zgromadzenie i utrwalenie osobistych zbiorów, a także publiczne ich udostępnienie, tak aby powstała lokalna baza wiedzy, lokalna pamięć. Topotheque stawia sobie za cel zwrócenie uwagi członków społeczności (miast, dzielnic, wsi, instytucji) na to, jak ważne jest utrwalanie osobistych dokumentów, obrazów, zbiorów i pamiątek rodzinnych przechowywanych w prywatnych zbiorach.

Główne cele projektu to:

  • ustanowienie wzajemnych relacji pomiędzy archiwami a szerszym zakresem odbiorców;
  • wspieranie trwałego rozwoju cyfrowego pejzażu archiwów;
  • aktywne włączanie użytkowników w prace sektora archiwistycznego;
  • promowanie innowacyjnego podejścia do uczestnictwa obywatelskiego.

Celem projektu jest więc darmowe udostępnienie wartościowych historycznie materiałów zgromadzonych w zbiorach prywatnych. W jaki sposób możemy jednak zagwarantować, że dane te będą bezpieczne i będą używane w zgodzie z interesem społeczności? Odpowiedź jest następująca: „topoteka” powinna być zarządzana wyłącznie przez instytucje – przede wszystkim publiczne, takie jak gminy i stowarzyszenia. Są to instytucje, którym społeczeństwo może zaufać i które mogą zachęcać osoby prywatne do upublicznienia swoich zbiorów. Tylko podmioty działające na poziomie regionalnym są w stanie utrwalić lokalną historię w sposób zrozumiały i szczegółowy. Dlatego osoby zarządzające „topoteką” powinny być powiązane z samorządami.

Biblioteka Stołeczna im. Ervina Szabó i jej zlokalizowane w poszczególnych dzielnicach filie prowadzą „topoteki” w imieniu Budapesztańskich Archiwów Miejskich i stają się przez to dla okolicznych sąsiadów ważnym partnerem oraz pośrednikiem wiedzy o lokalnej tożsamości. Pracujący w dzielnicowych oddziałach bibliotekarze pozostają w kontakcie z lokalnymi społecznościami i znają ludzi, którzy posiadają zbiory dotyczące przeszłości swojej dzielnicy. Osoby te z entuzjazmem dołączają do grona wolontariuszy, aby opiekować się swoją „topoteką”, co z kolei zachęca nowe osoby do odwiedzania biblioteki.

Rzućmy okiem na „topotekę” w Budafok!

Na mapie możemy zobaczyć liczbę trafień – plików, które wolontariusze udostępnili pod tym miejscem. Możemy przeszukiwać wyniki i znaleźć wiele różnych rodzajów dostępnych pozycji oraz przeczytać krótki opis każdej z nich.

Podsumowując główne punkty mojej wypowiedzi: Biblioteka Stołeczna im. Ervina Szabó, jako biblioteka publiczna, posiada zbiory dotyczące lokalnej historii oraz jest biblioteką narodową o szczególnym charakterze, a nadto zaangażowała się w procesy digitalizacji, w ramach których bierze udział w dwóch projektach:

  1. Budapesztańskim Wehikule Czasu, który jest wspólnym przedsięwzięciem prowadzonym z innymi publicznych kolekcjami na Węgrzech;
  2. Topotheque, który się opiera na wspólnych wysiłkach mieszkańców.

BIBLIOGRAFIA

  • budafok.topoteka.hu
  • Co : op – topotéka. Budapest Főváros Levéltára „A közösség mint lehetőség” elnevezésű nemzetközi programban, „Honismeret” 2018, nr 3.
  • Dippold P., A multitasking public library. Case study on triple functions of Central Library of Ervin Szabó Metropolitan Library (rękopis).
  • Toma K., Topotéka. Helyi közösségek részvétele a magánjellegű dokumentumok megőrzésében és megosztásában, „Századok” 2019, nr 2.
  • www.hungaricana.hu